De Peelrandbreuk (Geografie & Historie #1)

13 april 1992, 3.22 uur

Plotseling schrik ik wakker. Mijn bed staat op de stevige poten te trillen. De boekenkast zwaait een paar keer gevaarlijk heen en weer. Ik hoor een boek op de grond vallen. Dit kan niet een vrachtwagen of een trein zijn die langs het huis dendert. Het enige alternatief is een aardbeving. Wetend dat in Nederland aardbevingen nooit zwaarder zijn dan 5.5 op de schaal van Richter ga ik weer liggen. Ik draai mij op mijn zij en val al snel weer in slaap. Als ik de volgende ochtend wakker wordt van de wekkerradio hoor ik op het nieuws dat Limburg vannacht is opgeschrikt door een aardbeving met een kracht van 5.8 op de schaal van Richter. Met het besef dat ik vannacht hier in Utrecht wakker ben geworden van de zwaarste aardbeving uit de Nederlandse geschiedenis stap ik uit bed. Even ril als mijn voeten het koude zeil raken. Dan valt mijn oog op het boek dat vannacht uit de kast is gevallen; “De Rusteloze Aarde.”

De Peelrandbreuk 

De Peelrandbreuk vormt de grens tussen de Centrale Slenk in het westen en de hoger gelegen Peelhorst in het oosten. Grofweg volgt de breuk in noord-noordwestelijke richting de lijn Roermond – Deurne – Uden (Limburg en Noord-Brabant). Langs deze breuk vinden in de ondergrond van tijd tot tijd bewegingen plaats die ervoor zorgen dat de Centrale Slenk steeds iets verder zakt en de Peelhorst stukje bij beetje omhoog komt. Zo’n beweging gaat niet gelijkmatig want dan zou er weinig aan de hand zijn. De twee tegen elkaar schuivende vlakken zijn niet glad, maar juist heel onregelmatig. Lange tijd bewegen de beide vlakken niet en dan plotseling in één keer een groot stuk. Zo ook op 13 april 1992. Deze aardbeving werd veroorzaakt doordat in de buurt van Roermond de Centrale Slenk een paar decimeters  naar beneden zakte ten opzichte van de Peelhorst. Omdat het epicentrum op 17 kilometer diepte lag was de schade relatief gering. Ook al waren in Roermond en omgeving veel schoorstenen naar beneden gekomen en waren er in veel muren scheuren ontstaan. De schok was niet alleen in vrijwel heel Nederland gevoeld, ook in onze buurlanden werd men deze nacht met een schok wakker.

 De wijstgronden

De Peelrandbreuk is op een aantal plaatsen (Annabosch bij Uden, ten zuiden van Deurne bij de Peel) als een opvallende steilrand in het terrein herkenbaar met hoogteverschillen van enkele decimeters tot enkele meters. Ter hoogte van deze steilrand treedt ijzerrijk grondwater uit, dat wordt aangevoerd vanaf de hoger gelegen Peelhorst. Dieper in de ondergrond is de breuklijn dichtgesmeerd met kleiig materiaal en moet het grondwater ‘bovenlangs’ van de horst naar de slenk. Hier wordt echter ter plaatse van de breuk ijzer uit het grondwater vlakbij het oppervlak als een ijzeroerbank afgezet. Door de aanwezigheid van deze ijzeroerbank en de kleiige afzettingen iets dieper in de bodem, stagneert het grondwater op de Peelhorst. De hoger gelegen gronden aan de rand van de Peelhorst, de zogenaamde wijstgronden, zijn daarom natter dan die in de lager gelegen Centrale Slenk. Dit verklaart de aanwezigheid van de Peel iets ten zuidoosten van Deurne.

De dag dat de aarde trilde – Tweetverhaal bij de foto; 8 september 2011

Bij de foto:

Toen een vriendje van mijn dochter de lamp in zijn slaapkamer heen en weer zag gaan en dit via Hyves met haar deelde, bleek dat hij een aardbeving had gezien/gevoeld. Bij ons thuis was dat helaas niet het geval. Slingerende lampen waren in ieder geval niet opgemerkt en de rest was stevig blijven staan. Dit is al de tweede keer in mijn leven dat ik een aardbeving mis. In 1989 was ik in Lima, Peru, toen ik daar door een aardbeving heen sliep. Gelukkig werd ik op de beroemde 13e april drie jaar later wel wakker. Om te constateren dat de boekenkasten heen en weer bewogen. Als geograaf viel ik direct weer in slaap, in de wetenschap dat er in Nederland nooit zwaardere aardbevingen dan 6 op de schaal van Richter zullen voorkomen.  Dat bleek te kloppen toen ik de volgende ochtend hoorde dat deze beving een kracht van 5.8 had gehad. Ondanks de beperkte kracht in vergelijking tot de echte aardbevingsgebieden, was de schade toch aanzienlijk. Met name rond Roermond, waar toen het epicentrum lag.

Op dit seismogram is de aardbeving van 9/9 2011 zichtbaar. Hoewel ook deze beving in grote delen van het land werd gevoeld, is de aardbeving verder nergens zichtbaar. Geen schoorstenen die naar beneden zijn gekomen, geen scheuren in het asfalt en ook geen omgevallen bomen. Maar dankzij de sociale media is de impact van deze beving toch aanzienlijk.

PS. Grappig dat er ook in de serieuze media vaak sprake was van het Episch centrum. Zowel de Telegraaf (dank @PvLangevelde) als de nieuwslezer op radio 2 gingen in de fout.

 

 

 

 

De aarde beeft – Tweetverhaal bij de foto (24 augustus 2011)

Bij de foto:

Het tweetverhaal bij de foto: Japan 15 maart 2011

A man walks along a road lined with debris at Onagawa town in Miyagi prefecture on March 14, 2011. (Jiji Press/AFP/Getty Images)

Een experiment. Dagelijks een tweetverhaal van exact 140 woorden bij een bijzondere nieuwsfoto. Ik ga zelf op zoek, maar ook ideeën van jullie zijn meer dan welkom.

Het Tweetverhaal bij de foto; Japan 14 maart 2011

Een moeder koestert haar kind dat zaterdag, een dag na de tsunami, werd geboren in een schuilkelder in Iwaki. Foto AP

Toen ik deze foto zag, werd ik geïnspireerd tot onderstaand verhaal:

Een schilderij in 140 tekens: Krijtrotsen op Rügen – Caspar David Friedrich (1818)

Als Fysisch-Geograaf is mijn landschapsverlanglijstje tamelijk lang. Zo wil ik altijd nog een keer naar de Stromboli, de basaltrotsen op Staffa of de wandelende duinen van Slowinski. Dan heb ik het alleen nog maar over Europa. Zo stond ook de krijtkust van het Duitse eiland Rügen op mijn lijstje. Acht jaar geleden was het eindelijk zover. De krijtkliffen zijn inderdaad imponerend. Met als hoogtepunt de Königstuhl bij Stubbenkammer. Mijn dochters, toen nog met heel kleine beentjes, heugen zich de vele trappen naar beneden en ook weer omhoog nog steeds.

Ik wilde daar vooral heen omdat ze in 1818 prachtig zijn vereeuwigd door de Romantische Duitse schilder Caspar David Friedrich. We zien op dit schilderij een stukje van de spierwitte kliffen van bovenaf. Drie mensen kijken in bewondering naar de kliffen. De vrouw wijst iets aan en een van de mannen gaat zelfs op zijn knieën. Alleen de derde aanschouwt het als vanzelfsprekend, leunend tegen de boom rechts op het schilderij. Het schilderij staat bol van de symboliek. Zowel in de geschilderde vormen als in de kleuren. Daar ga ik niet al te diep op in. Om bij mijn leest te blijven ga ik in op de landschapsbeleving van de schilder.

Caspar David Friedrich is beroemd geworden om zijn landschapsschilderijen waarin de mens altijd met de rug naar de kijker staat. We zien nooit de gezichten. Hij was de eerste die landschappen schilderde zoals ze zijn. Tot die tijd was het landschap vooral achtergrond. Ondergeschikt aan de mens. Op de schilderijen van Friedrich is het landschap onaantastbaar. De mens is slechts toeschouwer. Dit bracht hem, ik zou haast zeggen vanzelfsprekend, in conflict met de kerk. Op zijn schilderij ‘Tetschener Altar’ ook wel bekend als ‘Kreuz im Gebirge’ is de gekruisigde Jezus zichtbaar bovenop een berg. Het beeld van de kruisiging is door Friedrich helemaal ondergeschikt gemaakt aan het landschap. In de ogen van de kerk twee eeuwen geleden een doodzonde.

Voor mij als Fysisch-Geograaf is het niet meer dan logisch dat het landschap boven de mens staat. Daarvan zijn we vandaag al de hele dag getuige. Een aardbeving met tsunami voor de kust van Japan veegt live auto’s, huizen, wegen en ook mensen van de kaart. Zo klein zijn wij. Dat is hier ook goed zichtbaar op de foto uit Christchurch, Nieuw-Zeeland dat een paar weken geleden werd getroffen door een niet eens zo zware aardbeving.

Het is niet voor niets dat Friedrich in deze periode dit soort schilderijen maakte. Het was niet alleen de tijd van Darwin die de mens binnen de dierenwereld op zijn plek zette. Ook de aarde zelf werd anders bekeken. Tot die tijd waren bergen en andere landschapsvormen nog het gevolg van de zondvloed en dus bijbels gevormd. Geologen als James Hutton en Charles Lyell betoogden dat de aarde veel ouder was en dat er alle tijd was en is voor de opbouw en afbraak van het landschap. Hun uitgangspunt was dat de processen die nu de aarde boetseren altijd al op dezelfde manier hun werk hebben gedaan. “The present is the key to the past’ was hun motto. Een motto dat eigenlijk nog steeds stand houdt.

De schilderijen van Caspar David Friedrich horen daar ook in thuis. Op ‘Krijtrotsen op Rügen’ zien we de erosie van de klifkusten. Dat erosie niet stilstaat blijkt nu tweehonderd jaar later. Jarenlang is gedacht dat het hier om de Wissower Klinken gaat. Hiernaast op een foto uit 2003 zichtbaar. Het lijkt erg veel op de kliffen van Friedrich. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat in 1818 de Wissower Klinken nog niet bestonden. Men denkt nu dat het de kliffen bij Stubbenkammer zijn. Hier ook in 2003 gezien vanaf het strand. En de erosie gaat door. Ooit is er van deze kliffen niets meer over en hebben we alleen het schilderij van Friedrich nog.