Ruimte voor de rivier (deel 2): De Beerse Maas

De Beerse Maas: Ruimte voor de rivier door de eeuwen heen

 

 

Na de overstromingen van 1809 werd duidelijk dat op Rijks schaal de afvoer van de rivieren in de delta moest worden aangepakt. Naast deze grootschalige aanpak waarbij zelfs rivieren werden gegraven, gebeurde er al eeuwenlang het een en ander op lokale en regionale schaal. Een van de meest gebruikte methoden om overtollig water af te voeren was de ‘Overlaat’. Een overlaat was een laag gedeelte in een dijk of andere waterkering waarover het water bij hoge waterstanden kon wegstromen. In Nederland ging het meestal om rivierwater en een enkele keer om zeewater. Het water werd dan afgevoerd zodat de waterstand in de rivier werd verlaagd om een dijkdoorbraak verder stroomafwaarts te voorkomen. Eigenlijk ging het hier om een gecontroleerde overstroming op een vantevoren aangewezen plek om een overstroming op een willekeurige plek met alle desastreuze gevolgen van dien te voorkomen. Meestal stroomde het water verder stroomafwaarts weer terug naar de rivier. In het verleden waren op bijna 40 plekken zulke overlaten in ons rivierengebied te vinden. Ze kwamen voor langs de Maas, Waal, Rijn, IJssel en zelfs langs de kust van de voormalige Zuiderzee*, in de IJsseldelta. Een van de beroemdste overlaten bevond zich in Noord-Brabant, de Beerse Overlaat.

 

Gecontroleerde overstromingen

De Beerse overlaat bestond uit een hele serie overlaten en kon eigenlijk gebruikt worden voor het hele gedeelte langs de Maas tussen Cuyk en Geertruidenberg. Ten zuiden van Cuyk stroomt de Maas door het heuvelland van Midden-Limburg met slechts een smalle strook dat onder water kan komen te staan. Voorbij Cuyk wordt de Maas door de stuwwal bij Nijmegen naar het westen gedwongen en komt zij in het oneindige laagland terecht. Toen er nog geen dijken waren, trad de Maas hierna dan ook regelmatig buiten haar oevers. Nadat in 1350 de Maas tussen ’s Hertogenbosch en Grave was bedijkt, had het water veel minder de ruimte. Wanneer er in het achterland veel neerslag viel – en met name de Ardennen waren hofleverancier – dan steeg het Maaswater tussen de dijken regelmatig tot gevaarlijke hoogte, met dijkdoorbraken als gevolg. Al in het begin van de 15^e eeuw werd besloten om de Maas gecontroleerd buiten zijn oever te laten treden. Ten westen van het gehucht Katwijk – iets ten noorden van Cuyk – werd de dijk verlaagd en was de Beersche overlaat geboren.

 

Parallelle sluiproute

Vandaar stroomde het water dan parallel aan de Maas eerst in de richting van Grave. Later kwam daar ook een overlaat om de Maas te ontlasten. Daarna stroomde deze brede, ondiepe dochter, die al snel de Beersche Maas of de Groene rivier werd genoemd, westelijk langs Ravestein en ten noorden van Oss in de richting van ’s Hertogenbosch. Als het grootste gevaar was geweken, dan stroomde het water hier weer terug naar de Maas. Maar bij ’s Hertogenbosch deed zich vaak een andere complicatie voor. Daar kwamen kleine riviertjes als de Aa, de Dommel en de Dieze vanaf de Brabantse zandgronden bij elkaar. Als deze ook opgezwollen waren na langdurige regenval, dan zouden bij Den Bosch  de problemen opnieuw beginnen. In dat geval stroomde de Beersche Maas nog een tijdje door. Ten zuiden van het Land van Heusen en Altena stroomde het water via de Baardwijksche overlaat naar de Langstraat om daar via het Oude Maasje – niet te verwarren met de Oude Maas bij Rotterdam – naar de Amer bij Geertruidenberg. Zo werd het overtollige water al in de 15^e en 16^e eeuw, toen de Bergsche Maas en de Nieuwe Merwede nog gegraven moesten worden, via een kortere route naar het Hollands Diep afgevoerd.

 

Als de Maas ‘om’ is

Lezend in het Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden – dat tussen 1837 en 1851 in 14 kloeke delen werd samengesteld door de Amsterdammer Abraham Jacob van der Aa – staat te lezen dat de Beersche Maas minimaal één keer en vaak meerdere keren per jaar water voerde. Voor de boeren wier land dan onderliep, was dit uiteraard geen pretje. De gebieden die onder water konden komen te staan waren alleen geschikt als hooiland en weiland voor het vee. Al in de 16^e eeuw werd hierover geklaagd. Sommige stadjes en dorpen waren wekenlang van de buitenwereld afgesloten. Om de schade nog enigszins te beperken werd bepaald dat de Beerse Overlaat alleen tussen 15 november en 15 maart gebruikt mocht worden. De overlaat werd gebruikt op het moment dat bij Grave een waterstand werd bereikt van 10 meter boven het Amsterdams Peil (AP). ‘De Maas is om’ heette dat. Om de boeren te waarschuwen zodat ze hun vee moesten binnenhalen, werd in Grave een kanon afgeschoten. Ook werden er in het gehele stroomgebied van de Beersche Maas dwarsdijken als de Schutlakensche Dam en de Groene Dijk aangelegd. Op die manier liep niet altijd het gehele gebied onder water. Maar dit leidde weer tot onenigheid tussen de boeren onderling. Van de een liep het land liep onder en bleef veel langer blank staan terwijl de ander droge voeten hield. In de 19^e eeuw werd duidelijk dat een onbelemmerde doorstroom het beste was. Alle ruimte voor de rivier dus. En natuurlijk zoveel mogelijk schutsluisen. Om het overtollige water indien mogelijk weer zo snel mogelijk naar de moederrivier terug te laten stromen. Ook bij de aanleg van nieuwere infrastructuele werken moest hier rekening mee worden gehouden. De spoorlijn van ‘s Hertogenbosch naar Nijmegen liep vlak voor Ravestein over een brug midden in een weiland. Op oude kaarten staat deze nog aangegeven als ‘doorlaatbrug’ in de Buitenpolder. Maar het fraaiste staaltje hiervan is nog steeds te zien; de Moerputtenbrug** ten westen van ‘s Hertogenbosch. Midden in het kletsnatte veengebied van de Moerputten ligt hier een spoorbrug. Ooit reed hier het halvezolenlijntje over van de Langstraat naar ‘s Hertogenbosch. Vanuit dit leerlooiersgebied rond Waalwijk werden de halffabricaten naar ’s Hertogenbosch gebracht om schoenen van te maken. De in onbruik geraakte spoorbrug is een paar jaar geleden gerestaureerd en toegankelijk gemaakt voor wandelaars. Wandelend op schoenen uit het Verre Oosten.

 

Een normale Maas

Ondanks de overlaten bleef de Maas regelmatig overstromen. Er moest iets anders gebeuren om de rivier te temmen. De overlaten moesten het veld ruimen voor de zogenaamde normalisering van de Maas. Bochten werden afgesneden, er kwam een stuw bij Lith, heggen moesten uit het zomerbed verdwijnen, kribben legden de breedte van het rivierbed vast en als ultiem staaltje werd de Bergsche Maas – niet te verwarren met de Beersche Maas – aangelegd. De Beerse Overlaat hield nog even stand. Pas in 1942 werd de overlaat gesloten. De normalisatie van de Maas was toen nog niet klaar. Pas in 1982 was die met de bochtafsnijding bij Boxmeer voltooid. De Maas was door alle afsnijdingen in totaal ongeveer 23 kilometer korter geworden, ongeveer de lengte van de Bergsche Maas. Zijn de overlaten dan helemaal verdwenen? Nee, in het uiterste noordwesten van de provincie is er weer een aangelegd. In het kader van het project ‘Ruimte voor de Rivier’ is in het noorden van de Brabantse Biesbosch de Noordwaard ontpolderd. Langs de Nieuwe Merwede is wat men nu noemt, een verlaagde dijk aangelegd. Vroeger heette dit een overlaat!

 

 

* Na de rampzalige overstromingen in de winter van 1824/25, toen vrijwel het gehele kustgebied van de toenmalige Zuiderzee onder water kwam te staan, werd in de buurt van Kampen ook het fenomeen overlaat ingezet om toekomstige hoogwatersituaties gecontroleerd de baas te kunnen zijn. Bij Mastenbroek werden twee overlaten aangelegd en ten westen van Kampen kwam de Dronthense Overlaat. Deze laatste werd pas in 1979 opgeheven. De Zuiderzee heette toen al bijna 50 jaar IJsselmeer en lag de overlaat aan het randmeer het Drontermeer. De kans bestaat nu dat bij de hoogwatergeul die in het kader van ‘Ruimte voor de Rivier’ zuidlangs Kampen wordt aangelegd, dit stukje dijk helemaal verdwijnt.

 

** De nattigheid rond ‘s Hertogenbosch werd ook gebruikt als verdedigingsmiddel. Daarom mocht in het moerassige gebied ten zuiden en westen van de hoofdstad van Noord-Brabant niet worden gebouwd en moest al het water vrij weg kunnen stromen. Een extra reden om de Moerputtenbrug aan te leggen.

 

Met dank aan:

Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), diverse auteurs

Estersheem.nl

F.I. Kappers: Overlaten; (g)een oplossing van de problemen bij te veel water (2002)

 

 

 

 

 

 

 

 

Ruimte voor de rivier (deel 1): De Bergsche Maas

De Bergsche Maas: Ruimte voor de rivier in de 19^e eeuw

 

In het oosten wringt

en kronkelt de Maas

als een giftige slang

en waant zich de baas.

Maar achter haar rug

ondergraaft men die macht

in een bedding

gericht naar de zee.

Cees Visser

 

Mijn jonge collega Marco kon eind januari 1995 makkelijk een paar dagen bij ons in Utrecht komen wonen. Dat scheelde hem ook nog eens enkele uren reistijd per dag. Zijn ouders en jongere zusje verhuisden tijdelijk naar een vakantiehuisje in Grave. ­­Zij mochten niet in hun huis in Afferden – Gelderland – blijven. Het gehele Land van Maas en Waal werd samen met de Bommelerwaard, de Ooijpolder en later ook de Betuwe ontruimd. Deze evacuatie was noodzakelijk omdat de rivieren op recordhoogte stonden en op sommige plaatsen dreigde een doorbraak. Wanneer dit zou gebeuren dan zouden sommige gebieden maar liefst 5 meter onder water komen te staan. Bij Ochten was de situatie het meest kritiek. Dankzij de inzet van militairen en duizenden zandzakken werd een doorbraak van de Waaldijk daar voorkomen. Ik ben nooit de naam van diens burgemeester vergeten; Henk Zomerdijk.

 

Een nieuw Deltaplan

In ruim een jaar tijd, december 1993 en januari 1995, hadden ’s lands grote rivieren aangetoond dat de dreiging van het water niet alleen uit het westen kwam. Na de Zuiderzeewerken en de Deltawerken maakte Nederland zich op voor een comfortabel achteroverleunen in droogte en veiligheid. Totdat hevige regenval en smeltende sneeuw in de bovenstroomse heuvels de Rijn en de Maas zorgwekkend deden opzwellen. Na de zeeweringen moesten ook de rivierdijken worden verhoogd. Terwijl de eerste dijken werden verhoogd en rechtgetrokken en menig idyllische dijkwoning onder de sloopkogel bezweek, ontstond aan het begin van de 21^e eeuw het inzicht dat verhogen alleen niet de oplossing zou worden.

Deels voortbordurend op het Plan Ooievaar uit de jaren ’80 van de vorige eeuw werd ‘Ruimte voor de Rivier’ opgetuigd. Uiterwaarden werden uitgegraven, obstakels in diezelfde uiterwaarden moesten verdwijnen, kribben werden verlaagd, nevengeulen gegraven en sommige dijken werden verlaagd om te dienen als overlaat zodat bij hoogwater het achterliggende binnendijkse land onder water kon lopen om zo de rivieren te ontlasten.

 

Sneller naar zee

On-Nederlands aan dit plan was dat er in sommige gevallen mensen plaats moesten maken voor water. En dat in een land waar het water altijd voor zijn inwoners had moeten wijken. Elke keer als het water zijn woeste kracht had getoond, had de Nederlander keihard teruggeslagen door dat water nog meer te temmen. Het was alsof de Nederlander na 1995 eindelijk inzag dat het de echte strijd zou gaan verliezen en dat alleen een samenwerking tot droge voeten zou leiden. En toch was niet alles helemaal nieuw. Sterker nog, er was in vroeger tijden ook al ruimte aan de rivieren gegeven om overstromingen tegen te gaan. Kijkend naar ons rivierengebied zo’n 200 jaar geleden is zichtbaar dat die ruimte erg nodig was. Overal hoopte zich water op als het in de bovenloop hard regende of als in Nederland de winter voorbij was en kruiend ijs dammen in de rivier vormde.

In 1809 stond nog vrijwel het gehele rivierengebied onder water. Het onder Napoleon* opgerichte Rijkswaterstaat ging de volgende decennia aan het werk om de waterafvoer in het rivierengebied te verbeteren. Een goede eeuw daarvoor was daartoe al het Pannerdens Kanaal en het Bijlands Kanaal gegraven. Dit zorgde ervoor dat 2/3 van het Rijnwater via de Waal werd afgevoerd en 1/3 via de Nederijn (2/9^e) en de IJssel (1/9^e). Een verdeling die vandaag de dag nog steeds van kracht is. Vooral in de omgeving van Gorinchem kwam veel water bij elkaar. De Maas kwam hier in de Waal uit en moest via de smalle Merwede richting zee worden afgevoerd. Vanaf Werkendam werd daarom dwars door de Biesbosch een kanaal gegraven. Sinds 1874 stroomt hier de Nieuwe Merwede. Zo kon snel water worden afgevoerd naar het Hollands Diep, dat tot de Deltawerken in direct contact met de zee stond. De oude stroomt sindsdien met twee namen door het landschap. Van Gorinchem tot Werkendam is het nu de Boven Merwede en na Werkendam is het de Beneden Merwede. De Nieuwe Merwede vormt hier sindsdien de grens tussen Noord-Brabant en Zuid-Holland.

 

Welke Maas is nu dé Maas?

Maar nog steeds kwam er vaak te veel water bij Gorinchem samen. Men wilde eigenlijk wel van de Maas af. De oplossing was een eigen afvoer richting het al eerder genoemde Hollands Diep. Bij Ammerzoden werd daartoe tussen 1887 en 1904 een 24 kilometer lang kanaal gegraven naar Geertruidenberg, de Bergsche Maas.  Grotendeels werd hiervoor de genormaliseerde Amer gebruikt. Ten Westen van Geertruidenberg is die naam dan ook nog bewaard gebleven en stroomt de Maas als de Amer in het Hollands Diep. De Maas tussen Ammerzoden en Slot Loevestijn heet sindsdien de Afgedamde Maas, vanwege de afsluitdijk bij Well. Om de Maas en de Waal toch per boot bereikbaar te houden is deze Afgedamde Maas ter hoogte van Nederhemert via het Heusdens Kanaal verbonden met de Bergsche Maas.

Het enige dat vandaag de dag er nog aan herinnert dat de Maas vroeger noordelijker stroomde zijn de namen Oude- en Nieuwe Maas in Rotterdam. De al eerder genoemde Beneden Merwede splitst zich bij Dordrecht. Naar het noorden gaat de rivier verder als de Noord, om bij Krimpen waar de Lek zich erbij voegt, als Nieuwe Maas naar het centrum van Rotterdam te stromen. Het deel van de rivier dat vanaf Dordrecht naar het zuidwesten stroomt heet de Oude Maas. Dit was ooit de noordelijke tak van de Maas vlak voordat deze in zee uitmondde. Maar daarvan is door al dat gegraaf weinig overgebleven. In de buurt van Vlaardingen komen de huidige Oude en Nieuwe weer bij elkaar. En voordat dit water als de Nieuwe Waterweg in de Noordzee uitkomt, gaan ze nog 13 kilometer samen door het leven als Het Scheur. Eigenlijk zijn al deze maatregelen – zowel de 19^e eeuwse als de 21^e eeuwse Ruimte voor de Rivier – genomen om Rotterdam droog te houden. Want Rotterdam met zijn haven is de kurk waar onze economie op drijft. Een ondergelopen polder overleven wij nog wel. Maar een ondergelopen Maasstad is fataal voor onze welvaart.

 

* Lodewijk Napoleon, koning van Holland en broer van Napoleon Bonaparte, bezocht in 1809 enkele getroffen gebieden. Het verhaal gaat dat hij eigenhandig meehielp dijken met zandzakken te versterken.

 

 

 

Kockengen, luilekkerland dankzij de cope-ontginning?

 

 

Hoe het was in Luilekkerland

Ik ben er vroeger veel geweest,

het was er alle dagen feest,

het heette daar: Luilekkerland.

Er zwommen daar de hele week

gebakken vissen door de beek.

je kon ze pakken met je hand.

Waar was dat land? Hier om de hoek.

De hoofdstad heette Pannekoek.

De koning heette: Nooitgeendorst.

Uit elke pomp kwam bessenvla,

elk dak was er van chocola,

de regenpijp was leverworst.

Gebraden gans vloog in je mond,

gebraden varkens liepen rond

met mes en vork al in hun rug.

En als de klok ging beieren,

legden de paarden eieren,

van floep floep floep, wat ging dat vlug.

En bij een muur van wittebrood,

daar stond een boom, zo mooi en groot,

dat was de oliebollenbeuk.

En weet je wat de sneeuw dan deed?

Die gaf de boom een suikerkleed.

God, kinderen, wat was dat leuk.

Er was een sneeuwpop en een slee

en vader deed zo vrolijk mee,

we waren dan opeens heel rijk.

Door de herinnering gevernist,

lijkt het zo mooi. Er is een mist

van tranen, als ik daar naar kijk.

Willem Wilmink  1936 – 2003

Bron:  Verzamelde liedjes en gedichten. Deel I

Bewaren voor het nageslacht

De piramides van Cheops, Macchu Picchu, Stonehenge, de Borobudur, het Vrijheidsbeeld, de Taj Mahal. Allemaal meesterwerken, door de mens in de afgelopen eeuwen overal ter wereld aangelegd. Om deze meesterwerken voor het nageslacht te bewaren worden ze allemaal door de Unesco via een verdrag als Werelderfgoed aangeduid.

“Het Werelderfgoedverdrag bestaat sinds 1972 en is bedoeld om cultureel en natuurlijk erfgoed dat van unieke en universele waarde is voor de mensheid, beter te kunnen bewaren voor toekomstige generaties,” staat er op de site van Unesco te lezen.

Ook Nederland kent erfgoed dat helemaal terecht op deze lijst staat; de Stelling van Amsterdam, het Rietveld-Schröderhuis, de Beemster en de molens op de Kinderdijk zijn enkele voorbeelden. In tegenstelling tot veel erfgoed uit de rest van de wereld is het Nederlandse erfgoed vaak slechts enkele eeuwen tot enkele decennia oud. Gezien de cultuurgeschiedenis van Nederland is dit logisch. Toen hier de eerste boeren op zoek gingen naar droge voeten in het natte West-Nederland werden er elders in de wereld al enorme bouwwerken neergezet. Maar in dat natte Nederland werd wel een prestatie van wereldformaat neergezet. Een prestatie die het verdiend om te worden bewaard net als de grote bouwwerken; de cope-ontginningen in het veen van Utrecht.

Het veen en zijn geheimen

Veen is een bruinzwarte grondsoort die bestaat uit dode planten die grotendeels humus zijn geworden. Waar onder normale omstandigheden planten door schimmels en bacteriën worden verteerd, is dat onder water anders. Door het grotendeels ontbreken van zuurstof stapelen de plantenresten zich op zonder te gaan rotten. Goed herkenbare bladeren, hele boomstammen en soms zelfs een menselijk lichaam kunnen duizenden jaren bewaard blijven in zo’n veenpakket. Een mooi voorbeeld in Nederland is het 2000 jaar oude meisje van Yde. Door het vele humuszuur is haar huid gelooid en bijna zwart geworden. Ook heeft het lichaam geen botten meer, want die zijn door datzelfde zuur helemaal opgelost. Maar verder lijkt het kortgeleden te zijn overleden. Bij vondsten van veenlijken in Denemarken werd in sommige gevallen dan ook de politie gewaarschuwd. Omdat men dacht het slachtoffer van een recent misdrijf te hebben gevonden. Als het al door een misdrijf om het leven zou zijn gekomen, dan was dit echter allang verjaard.

 

Hoogveen en laagveen

We onderscheiden twee soorten veen; hoogveen en laagveen De namen doen vermoeden dat het iets zegt over de ligging. Vroeger dacht men dat inderdaad, maar hoogveen komt ook in lager gelegen gebieden voor en omgekeerd. Hoogveen is voor de vochthuishouding geheel afhankelijk van voedselarm – oligotroof – regenwater, terwijl laagveen wordt gevoed door grondwater en ander reeds aanwezig zoet water zoals meertjes. Dit water is veel voedselrijker – eutroof. De samenstelling van de venen verschilt dan ook omdat het is opgebouwd uit verschillende soorten planten. Zegge en riet zijn voorbeelden van de voedselrijke laagvenen en veenmos komen we tegen in het voedselarme hoogveen. In de streken die vroeger de karakteristieke laagveengebieden genoemd werden, kwam na verloop van tijd ook hoogveen voor. Het veenpakket was dan zo dik, dat het alleen nog gevoed werd door regenwater. Ook zijn er overgangen te vinden van voedselrijk naar voedselarm. Een goed voorbeeld van dit zogenaamde mesotrofe veen zijn de moerasbossen, ook wel broekgebieden genoemd. In Nederland zijn plaatsnamen als Langbroek, Westbroek, Broek in Waterland en ook Breukelen (in het Engels Brooklyn) aanwijzingen dat hier ooit moerasbos aanwezig was. In het westen van Nederland komen deze gebieden vooral in Holland en Utrecht voor.

 

Ontginning van het veen

In Nederland was het veen het laatste gebied dat werd ontgonnen. De natte omstandigheden liet men lang links liggen. De hogere stroomruggen, rivierduinen en anderszins hogergelegen gebieden werd eerst benut. Halverwege de middeleeuwen trokken de mensen dan toch noodgedwongen de veengebieden binnen. Ook hier werden eerst de hoger gelegen gebieden in bezit genomen, daar waar zee en rivier zich niet al te vaak lieten zien. Terwijl de moerasbossen bij hoogwater van de rivieren onderliepen. Hier kwam pas verandering in toen de eerste dijken werden aangelegd en onbelangrijke maar steeds weer overstromende rivierarmen werden afgedamd. Dit alles om ook in deze gebieden droge voeten te houden. Zo werd in 1122 de Oude Rijn – in de Romeinse tijd nog de hoofdtak van deze rivier – bij Wijk bij Duurstede afgesloten. Sindsdien gaat deze tak als Kromme Rijn door het leven en kon dit gebied ten zuidoosten van Utrecht worden ontgonnen. Daarnaast werden weteringen gegraven om overtollig water af te voeren. Er was al vroeg sprake van duidelijke organisatie. Die organisatie is ook terug te zien in de ontginningen zelf.

 

Eerlijke regelmaat

De eigenaren van deze broeklanden, de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht hielden zich in die tijd (rond 1100) niet zelf bezig met de ontginning. Dat besteedden zij uit aan zogenaamde locatoren – aanbesteders zouden wij vandaag de dag zeggen – die contracten afsloten met boeren die bereid waren het natte veen in te trekken. Deze contracten – copes – werden eerlijk en gelijk onder de verschillende boeren verdeeld. De kavels waren allemaal even groot en ook ongeveer even vruchtbaar. Vanuit de drogere vruchtbaarste ontginningsbasis werden smalle stroken steeds verder de nattere onvruchtbare gebieden in, uitgetekend.

Het te ontginnen gebied werd volgens een vaste maatvoering door de locatoren uitgegeven. De kavels hadden een vaste breedte van 30 Stichtse roeden en een lengte van 360 roeden oftewel een zesvoorling. Een voorling was de afstand die men ploegde zonder de ploeg te keren. Was een ontginning succesvol, dan werden de kavels soms verlengd tot twaalf voorling; men spreekt van zes- en twaalfvoorling hoeven.

Niet alle roedes waren echter even lang. Soms werd een roede gebruikt die een standaardmaat had van twaalf Rijnlandsevoet. Vandaag de dag komt dit overeen met 3,77 meter. Een andere keer werd er echter gebruik gemaakt van de zogenaamde Koningsroede die slechts tien voet lang was. De kavels hadden daardoor een breedte die varieerde van 94 tot 113 meter en een lengte van 1125 tot 1350 meter (zesvoorlinghoeve).

De ontginners groeven parallelle sloten om het water af te voeren. Langs de achterzijde werd een dwarssloot of een dwarsdijkje (achterkade) aangelegd om te voorkomen dat water van het hogergelegen veengebied voor problemen zou zorgen. Tevens werden er rondom de percelen vaak dijken aangelegd om het water uit het omringende gebied te weren. Op de kop van de kavel werd de hoeve geplaatst.

 

Werelderfgoed?

Hoewel we aan plaatsnamen als Boskoop, Nieuwkoop, Willeskop en Benschop deze unieke ontginningsmethode nog herkennen, is veel van dit typische landschap in allerlei ruilverkavelingen en stads- en dorpsuitbreidingen helaas verdwenen. Een van de gebieden die nog goed herkenbaar is, ligt rond Kockengen ten westen van de A2 ter hoogte van Breukelen. Degenen die dit gebied eeuwen geleden ontgonnen deden dit met het idee dat het hier een luilekkerland zou worden. Exotische plaatsen dienden ter inspiratie. Namen als Kortrijk (in West-Vlaanderen), Kamerik (Cambrai in Noord-Frankrijk, Portengen (verbastering van Bretagne) en Spengen (Spanje) liggen hier allemaal vlakbij elkaar in de buurt van Kockengen. Deze laatste plaats is genoemd naar het land van Kokanje – Luilekkerland*.

Hoewel dit gebied deel uitmaakt van het beschermde Groene Hart willen sommigen het nog meer verankerd zien. Wanneer dit gebied Werelderfgoed wordt, dan is het voor de komende generaties behouden. Het staat helaas nog niet op de lijst van gebieden en gebouwen die Nederland tot 2020 wil voordragen. ** We moeten niet vergeten dat we hier te maken hebben met een unieke ontginningsmethode die bijna nergens anders ter wereld voorkomt. Alleen ten zuiden van Bremen vinden we een soortgelijk landschap. Al vanaf 1106 werd deze methode hierheen geëxporteerd door de aartsbisschop van ’t Sticht. Dit is dan ook de enige plek buiten Nederland waar copes voorkomen.

 

Met dank aan:

Stichting Behoud Veenweidegebied Kockengen

J.A.J. Vervloet – Landsheerlijke venen: het cope-ontginningslandschap

 

* Luilekkerland  is een sprookjesland vol overvloedig eten en drinken, ontsproten aan de middeleeuwse fantasie in West-Europa.

** Het dichtst in de buurt ligt de Nieuwe Hollandse Waterlinie die in 2018 wordt voorgedragen.

 

 

 

 

De Eem vs. de Rijn

Natuur verkoos den gront in liefelijcke streecken.

Dat Griecken Tempe love, en d’oude Hengstebron:

ik loof dit lantprieel op ’t ruischen van de beecken;

ik loof den Heilgen Bergh, den Duitschen Helikon.

De Nachtegael van Amisfort (1657); Joost van den Vondel

Een echte rivier?

Volgens sommige bronnen is de Eem met zijn 18 kilometer, de enige rivier die in Nederland ontspringt en in Nederland uitmondt. Als we in de directe omgeving kijken lijkt dit te kloppen. We zien veel stroompjes, maar die ontgroeien nooit het stadium van beek. Maar elders in Nederland komen toch heus rivieren voor die hun hele loop van monding tot bron in eigen land blijven. Ik noem alleen al de Tjonger in het zuiden van Friesland, die ook nog eens een stuk langer is. En de Eem heet bij de monding dan wel de Eem, aan de bron – en dat zijn er meerdere – zijn totaal andere namen verbonden.

Als we op zoek gaan naar de bron van de Eem, dan komen we uit bij enkele beekjes die aan de rand van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug opborrelen. De belangrijkste zijn de Heiligenbergerbeek, de Barneveldse Beek en de Lunterse Beek. Zij voeren het water af dat eeuwen eerder als regen op de stuwwallen neergutste. Dit water zakte in de zandgronden van de stuwwal weg en kwam in het grondwater terecht. Na een lange reis kwam dit water als kwelwater aan de voet van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug weer aan de oppervlakte.

Al deze beken en beekjes, sommige door de mens gekanaliseerd, komen in de buurt van Amersfoort uiteindelijk samen in de Eem. Om de laatste 18 kilometer als heuse rivier furore te maken. Want dat de rivier de Eem heet, dat zullen we weten. Namen als Eemnes, Eemdijk, Eembrugge en Eemland zeggen al genoeg. En dan te bedenken dat de naam Amersfoort komt van de oude benaming voor de Eem, de Amer.

Een echte rivier!

Bij rivieren wordt vaak op een andere schaal gedacht. Brede, slingerende snelwegen van water vlakbij de monding, smalle dalen met af en toe een waterval en stroomversnellingen verder weg. En aan begin een gletsjer waar het smeltwater de bron van de rivier vormt. Kijkend naar de grote rivieren in Europa zoals de Rijn, de Rhône en de Po dan klopt dat beeld deels. Ze ontspringen allemaal in de Alpen op een hoogte tussen de 1500 en 2000 meter, al heeft alleen de Rhône een echte gletsjer als bron. De Rijn bijvoorbeeld begint als een miezerig plasje water ergens midden in Zwitserland dat het moet hebben van de macht van het getal en de zwaartekracht. Vanaf de bron vlakbij de Oberalppas in Graubünden van wat dan de Voor-Rijn heet, komen er steeds meer kleine beekjes bij en door de grote hoogteverschillen vormt zich al snel een razende beek die zich via stroomversnellingen en watervallen naar beneden stort. De rivier is dan alleen nog bevaarbaar voor kano’s en rafts. Over korte afstand wordt een groot hoogteverschil overbrugd. Het zogenaamde verval is erg groot. Het eroderend vermogen van de rivier eveneens. Zeker als bij noodweer extra water in de rivier terechtkomt. Dan worden niet alleen grind en kiezels door het water meegevoerd. Dan kunnen ook kleine keien en soms zelfs hele rotsblokken worden meegevoerd. Dankzij dit grote eroderende vermogen snijdt de rivier zich hier sterk in.

Wanneer de Rijn de Alpen verlaat worden de hoogteverschillen stukken minder en neemt het verval ook af. Dit geldt tegelijkertijd voor de erosieve kracht. Als de rivier veel water vervoert dan wordt er ook nog grind en een enkele kiezel meegenomen. Midden in de zomer wanneer de afvoer gering is en de stroomsnelheid ook, dan is het vaak alleen nog zand en klei dat wordt meegenomen. In dit middendeel van de rivier is er afwisselend sprake van erosie en sedimentatie. Vlak voordat de Rijn bij Basel breed en bevaarbaar wordt voor grote rijnaken, stort het zich bij Schaffhausen nog één keer naar beneden.

Voorbij Basel denkt de Rijn even bijna bij zee te zijn. Geflankeerd door Zwarte Woud en Vogezen komt de rivier in de tussenliggende slenk terecht. Tot aan Frankfurt meandert de Rijn hier traag en breed over de vrijwel vlakke Boven-Rijnse laagvlakte. Er vindt hier alleen sedimentatie van zand en klei plaats. Voorbij Frankfurt stuit de Rijn echter op een paar dwarsliggende gebergten zoals de Taunus en de Hunsrück. Met moeite heeft is de Rijn erin geslaagd hier doorheen te breken*. Hier aan de voet van de Lorelei vindt alleen erosie plaats en vrijwel geen sedimentatie. Voorbij Koblenz komt de rivier weer in rustiger vaarwater. Was het verval tussen Basel en Bonn – een afstand van ongeveer 500 kilometer – nog ruim 200 meter, tussen Bonn en de zee – ongeveer 350 kilometer varen – hoeft de Rijn nog maar een goede 40 meter te overbruggen. De Rijn begint weer te meanderen en het is duidelijk dat op het laatste traject er alleen nog maar sedimentatie van zand en klei plaatsvindt. Wanneer de Rijn bij Lobith Nederland binnenkomt is deze echt bijna bij de zee. De rivier vormt dan een delta. Hij slingert niet alleen, hij splitst zich ook op in meerdere takken. De grootste, de Waal, gaat via Nijmegen naar Rotterdam. De andere tak, de Nederrijn, verandert nog een paar keer van naam om ook bij Rotterdam in zee uit te monden.**

Samen sterk.

Al deze verschillen overziend lijken de beide rivieren weinig gemeen te hebben. Toch zijn ze beide betrokken bij een van de minder bekende verdedigingswerken van Nederland, de Grebbelinie. Deze waterlinie loopt van Rhenen tot aan Spakenburg en moest de vijand uit het oosten een tijdje ophouden zodat in het westen de Hollandse Waterlinie helemaal in gereedheid kon worden gebracht. Ook langs de Grebbelinie *** zouden grote gebieden onder water worden gezet. Hiervoor werd water gebruikt uit de Eem en haar bronrivieren en uit de Rijn. Sinds 1940 weten wij in Nederland wat de waarde is van water als hindernis voor de vijand. De Duitsers vlogen er en masse overheen en alleen bij een klein stukje werd kort weerstand geboden en dat was niet omdat het water was, maar een berg, de Grebbeberg.

* Het is niet zo dat de Rijn hier letterlijk doorheen is gebroken. Toen deze gebergten werden gevormd stroomde de Rijn hier al. De Rijn wist het omhoogkomende gebergte steeds snel genoeg af te breken zodat het vandaag lijkt alsof de Rijn er dwars doorheen is gebroken. Ditzelfde proces geldt voor de Maas die door de Ardennen is ‘gebroken’.

** Op de verschillende mondingen van de Rijn door de eeuwen heen kom ik in een ander blog nog terug.

*** zie apart blog over Grebbelinie (zsm beschikbaar)

De Bruid van Haarlem mag weer wandelen

Avondduinen

Met de avond worden de duinen eenzamer, 

luider aanhoudend wordt het zeegeruis, 

ten schip de van ’t omheen vervreemde kamer, 

een alleen eiland het geluidloos huis. 

Eenzamer dan de duisterende paden, 

die van huis naar ’t eeuwig ruisen gaan, 

is ’t hart dat, onherroepelijk verraden, 

elken dag weer van niets moet voortbestaan. 

J.C. Bloem

De woestijn is een van mijn favoriete landschappen. Geen begroeiing die de vormen aan het zicht ontnemen. De indrukwekkende duinen bij Huacachina in Peru of Merzouga in Marokko. Het maanlandschap in de Atacamawoestijn in Chili of de kiezelwoestijn midden in de Libische Sahara. Overal liet de geomorfologie zich in zijn puurste vorm aan mij zien.

Woestijnen in Nederland

Ook in Nederland zijn stukjes woestijn te bewonderen. De stuifzandvlaktes op de Veluwe en elders in Nederland waren ooit een gevaar, maar worden steeds meer gewaardeerd. Eigenlijk zijn de duinen ook een stukje woestijn. Het is alleen jammer dat zij ons tegen het water moeten beschermen. En dat kan het best als ze stevig verankerd op hun plaats blijven liggen. Helmgras beneemt niet alleen het zicht, het zorgt er ook vaak voor dat de duinen niet eens mogen worden betreden.

Trouwen ten westen van Haarlem?

Fietsend van Haarlem naar Bloemendaal aan Zee, rijd je langs de zuidkant van de Kennemerduinen*. Het duingebied is hier vrij breed en bestaat voor een groot deel uit paraboolduinen. De paraboolduin met verreweg de mooiste naam is ‘De Bruid van Haarlem’. Niet zo genoemd omdat aankomende echtgenotes hier heengingen om hun aanstaanden stiekem in een duinpan te ontmoeten, maar vanwege het wilgenroosje**. Deze bloem kwam hier vroeger veel voor en als hij eind augustus was uitgebloeid, bleef het witte zaadpluis massaal achter. Door de wind meegenomen, bedekte het de duinen hier als het wit van een trouwjurk.

Duinen en zandstranden

Overal waar rivieren in zee uitkomen, wordt zand aangevoerd. Een kust met zandstranden  is het gevolg. Vaak met daar direct achter een zeereep bestaande uit duinen. Soms meer dan honderd meter hoog zoals bij Dune du Pilat in Zuid-Frankrijk, soms zo breed en tientallen kilometers lang zoals aan de Nederlandse kust. Golven en stroming zorgen ervoor dat het zand op het strand komt en de wind doet dan de rest. Soms een handje geholpen door de aanwezige planten die voor enige bescherming zorgen. Wat begint als een klein over het strand lopend heuveltje kan uitgroeien tot een duin van tientallen meters hoogte. Aan de vlakke loefzijde worden de zandkorrels aangevoerd om in de luwte van de steile lijzijde te blijven liggen. Laagje voor laagje groeit de duin niet alleen, maar beweegt hij zich ook met de wind mee. Want de erosie op de loefzijde wordt steeds gecompenseerd door de sedimentatie aan de lijzijde. Aan de kust van Nederland lopen de duinen daarom meestal van het zuidwesten naar het noordoosten.

Lange armen en een loopneus

De meest voorkomende vorm is de zogenaamde paraboolduin. Dit is een duin die van boven op een maansikkel lijkt waarbij de twee uiteinden, de armen steeds een beetje achterblijven ten opzichte van het hogere deel in het midden. Dit komt doordat de zand over een vochtige ondergrond waait. De laagste en dus natste zandkorrels waaien niet zo makkelijk weg en blijven dus achter. De hogere en drogere zandkorrels lopen voorop en vormen zo de neus van de parabool. Aan de loefzijde van de neus ontstaat zo de kenmerkende duinpan. Zeker als de wind niet uit het zuidwesten waait is het daar heerlijk toeven. Omdat de duinen cruciaal zijn voor de bescherming van Nederland zijn ze eeuwen geleden allemaal beplant met helmgras om verder ‘lopen’ tegen te gaan. Een lopende paraboolduin is een zeldzaamheid in Nederland.

De vrijheid tegemoet

Omdat de Kennemerduinen vrij breed zijn, heeft men het aangedurfd om de Bruid van Haarlem weer de vrije teugels te geven. Een paar jaar geleden zijn alle planten en wortels hier afgegraven zodat uiteindelijk alleen nog het makkelijk door de wind mee te nemen geelwitte duinzand overbleef. Staand op de Hazenberg hebben we niet alleen een prachtig uitzicht tot aan de Noordzee maar kunnen we ons ook een voorstelling maken hoe de Bruid van Haarlem weer aan de wandel gaat. Zeker als de zuidwestenwind ons in de rug blaast.

* Het verhaal gaat dat Henk Hofland van The Nits hier al wandelend inspiratie opdeed voor het lied ‘In The Dutch Mountains.’

** Na een bosbrand is het een van de eerste planten die weer terugkeert. Vandaar ook de Engelse naam Fireweed.

De Semslinie, grens in het hoogveen

“Zoals Jan Sems zijn linie trok,

Zoo gaan de wegen door het land:

Rechtuit-rechtaan, geen kronkelweg

Van ’t Klooster tot aan Hoogezand”

Herman de Boer, 1945

Het veen en zijn geheimen

Veen is een bruinzwarte grondsoort die bestaat uit dode planten die grotendeels humus zijn geworden. Waar onder normale omstandigheden planten door schimmels en bacteriën worden verteerd, is dat onder water anders. Door het grotendeels ontbreken van zuurstof stapelen de plantenresten zich op zonder te gaan rotten. Goed herkenbare bladeren, hele boomstammen en soms zelfs een menselijk lichaam kunnen duizenden jaren bewaard blijven in zo’n veenpakket. Mooie voorbeelden in Nederland zijn het meisje van Yde en het paar van Weerdinge. Door het vele humuszuur is haar huid gelooid en bijna zwart geworden. Ook heeft het lichaam geen botten meer, want die zijn door datzelfde zuur helemaal opgelost. Maar verder lijkt het kortgeleden te zijn overleden. Bij vondsten van veenlijken in Denemarken werd in sommige gevallen dan ook de politie gewaarschuwd. Omdat men dacht het slachtoffer van een recent misdrijf te hebben gevonden. Als het al door een misdrijf om het leven zou zijn gekomen, dan was dit echter allang verjaard.

Hoogveen en laagveen

We onderscheiden twee soorten veen; hoogveen en laagveen De namen doen vermoeden dat het iets zegt over de ligging. Vroeger dacht men dat inderdaad, maar hoogveen komt ook in lager gelegen gebieden voor en omgekeerd. Hoogveen is voor de vochthuishouding geheel afhankelijk van voedselarm regenwater, terwijl laagveen wordt gevoed door grondwater en ander reeds aanwezig zoet water zoals meertjes. Dit water is veel voedselrijker. De samenstelling van de venen verschilt dan ook omdat het is opgebouwd uit verschillende soorten planten. Zegge en riet zijn voorbeelden van de voedselrijke laagvenen en veenmos komen we tegen in het voedselarme hoogveen. Beide soorten veen zijn, mits goed gedroogd tot zogenaamde turf, prima als brandstof te gebruiken. In de streken die vroeger de karakteristieke laagveengebieden genoemd werden, kwam na verloop van tijd ook hoogveen voor. Het veenpakket was dan zo dik, dat het alleen nog gevoed werd door regenwater. Het grootste hoogveengebied van Noord-Nederland was het Bourtangermoeras.

Onneembare barrière

Ooit was het Bourtangermoeras met 3000 m2 het grootste hoogveengebied van West-Europa. Als een grote vette V lag het op de grens van Groningen en Drenthe en op de grens met Duitsland, waar zich eenderde van het moeras bevond. De oostelijke tak van de V bevond zich in het dal van de Eem tussen het Duitse Lingen – iets ten zuidoosten van Emmen – en Nieuwerschans. De westelijke tak lag aan de voet van de Hondsrug grofweg tussen Groningen en Emmen. Omdat de westelijke tak zowel in Drenthe als in Groningen lag was het de machthebbers al snel duidelijk dat een duidelijke grensbepaling noodzakelijk was. In eerste instantie ging het vooral om te bepalen van wie de weidegronden aan weerszijden van het moeras waren. De bloedige grensconflicten tussen de verschillende Drentse en Groningse marken waren aan het begin van de 17^e eeuw voor Stadhouder Willem Lodewijk van Nassau de reden om er iemand bij te halen die de grens nauwkeurig zou kunnen bepalen. Dit werd de in 1572 in Franeker geboren Fries Johan Sems.

Afgemeten autodidact

Net als zijn stadsgenoot Eise Eisinga was Johan Sems autodidact. Hoewel hij er niet was geboren woonde Eise Eisenga zijn hele leven in Franeker, terwijl Johan Sems er slechts kort zou wonen. Al snel verhuisde hij met zijn familie naar Leiden waar zijn vader aan de universiteit ging studeren. Toen Sems 12 was, kwam zijn vader door overmatig drankgebruik te overlijden. Hoe hij opgeleid werd tot landmeter in zijn Leidse jaren is onbekend. Omdat hij goed bevriend was met de Leidse landmeter Jan Pietersz Dou is het goed mogelijk dat ze dezelfde leermeesters hadden, waaronder Symon Fransz. van Merwen bij wie Dou privélessen volgde. Ook Simon Stevin wordt genoemd, maar veel zal hij zich ook zelf hebben eigengemaakt. Hij kon in ieder geval nog geen landmeetkunde studeren omdat pas in 1600 de ingenieursschool in Leiden zijn deuren opende. Van Merwen was overigens een van de twee eerste lectores. In datzelfde jaar kwam het Magnus Opus van Johan Sems uit; “Practijck des Lantmetens, leerende alle rechte ende cromsijdige landen, bosschen, boomgaerden ende ander velden meten, soo wel met behulp des quadrants, als sonder het selve. Gecomponeert door Johan Sems, ende Jan Pietersz. Dou, geadmitteerde Landtmeters.” Twee jaar later keerde hij terug naar het noorden van het land toen hij werd benoemd tot Landmeter van Friesland. Tot zijn onverwachte dood in 1635 werkte hij in verschillende landen zoals Duitsland, Denemarken en Brazilië. Hij verkeerde ook vaak in financiële problemen. Hoewel hij die vaak wist op te lossen, zal zijn bereisde carrière hier zeker verband mee houden. Een van zijn landmeetkundige werken uit die tijd is nog steeds aanwezig. In 1615 werd hij samen met de landmeter Johan de la Haye in Groningen aangesteld om de grens tussen Groningen en Drenthe van het Zuidlaardermeer tot aan Ter Apel vast te stellen.

De Semslinie

Op 2 maart 1615 begonnen Sems en de la Haye aan hun meetwerkzaamheden. Als beginpunt kozen zij Wolfsbarge aan het Zuidlaardermeer. De vandaar nog zichtbare Martinitoren zou als richtbaken* zijn gebruikt. Vanuit Wolfsbarge trokken zij een rechte lijn in zuidoostelijke richting naar Huis ter Haar, iets ten noorden van klooster ter Apel.** Vandaar trokken zij de grens via de brug over de Ruiten Aa door tot het grensplaatsje Lindloh. Zij bakenden de grens af met paaltjes en gruppen, ondiepe greppels. Hoewel de rechte grens tussen het Zuidlaarder Meer en Huis ter Haar over het algemeen tot tevredenheid van Groningen en Drenthe was getrokken waren er toch ontevredenen. Zo vernielden de Onstwedders al na enkele dagen de door Sems aangebrachte afbakening. Toch zou dit tot het begin van de 19^e eeuw De grens tussen beide provincies blijven. De Semslinie was geboren. Omdat de Groningers ontevreden waren dat het ten zuiden van de linie gelegen klooster van Ter Apel aan Drenthe was toegewezen, kwam er een tweede meting. Van 18 september tot 10 oktober ging Sems opnieuw aan de slag. Met een stippellijn trok hij de grens nu ook zo dat ter Apel bij Groningen zou kunnen worden gevoegd. Pas in 1632 kwam het klooster pas definitief bij Groningen. Tijdens die tweede meetreeks herstelde hij ook de vernielde afbakeningen tussen het Zuidlaardermeer en Huis ter Haar.

Gekibbel en een daadkrachtige koning

Het moerasgebied werd steeds waardevoller. Werd er in het begin sporadisch aan de randen wat turf voor eigen gebruik gestoken. In de loop van de eeuwen werd het ook in de grote steden dé brandstof. Om aan de steeds toenemende vraag te voldoen werd de turfwinning steeds efficiënter. Om zeker te zijn waar de turf vandaan kwam werd een duidelijke grens ook steeds belangrijker. Zeker toen eind 18^e eeuw het gerucht ging dat de Stad Groningen een stads-kanaal*** wilde gaan aanleggen parallel aan de grens. Als ook het Drentse veen hier op afgevoerd zou worden dan zou Drenthe veel tolgelden mislopen. Ondanks onderhandelingen en afspraken werd verschillende keren de grens opnieuw afgebakend. Steeds weer bleef de Sems-linie intact en bleven met name de Stad Groningen en Drente met elkaar kibbelen. En bleef het veengebied langs de grens onaangeroerd.

Hier kwam pas een eind aan toen in 1814 de Fransen het land hadden verlaten en Koning Willem I zijn daadkracht liet zien. De nieuwe koning vond dat het gekibbel om een grens in de uithoek van zijn rijk de economische ontwikkeling van Nederland niet in de weg mocht staan. Zeker omdat het ‘bruine goud’ deze economie gaande moest houden. Op 5 december 1817 werd bij wet de definitieve grens tussen beide provincies vastgesteld. Het grootste deel van de Semlinie blijft intact, alleen bij wat nu Musselkanaal is kwam er een knik in de grens. Dit nieuwe stukje grens kreeg de naam Koningsraai. Aan deze definitieve grens tussen beide provincies zou niet meer worden getornd.

• In 1954 heeft de Asser landmeter J. De Ruiter gemeten of de Semslinie echt precies in een rechte lijn naar de Martinitoren loopt. Helaas, het verlengde van de lijn mist de toren op 532 meter.

** Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het klooster van Ter Apel samen met het omliggende gebied door stadhouder Willem-Lodewijk van Nassau veroverd. In 1593 werd het rooms-katholieke geloof afgezworen en kwam het in bezit van de stad Groningen.

*** Het Stadskanaal was uiteindelijk in 1856 voltooid.

Zoals de Styx door Hades stroomt

ligt hier provinciaal,

in afval en in alg verdroomd

de vaart van Stadskanaal.

Christiaan Terpstra, 1952-1953