De Bruid van Haarlem mag weer wandelen

Avondduinen

Met de avond worden de duinen eenzamer, 

luider aanhoudend wordt het zeegeruis, 

ten schip de van ’t omheen vervreemde kamer, 

een alleen eiland het geluidloos huis. 

Eenzamer dan de duisterende paden, 

die van huis naar ’t eeuwig ruisen gaan, 

is ’t hart dat, onherroepelijk verraden, 

elken dag weer van niets moet voortbestaan. 

J.C. Bloem

De woestijn is een van mijn favoriete landschappen. Geen begroeiing die de vormen aan het zicht ontnemen. De indrukwekkende duinen bij Huacachina in Peru of Merzouga in Marokko. Het maanlandschap in de Atacamawoestijn in Chili of de kiezelwoestijn midden in de Libische Sahara. Overal liet de geomorfologie zich in zijn puurste vorm aan mij zien.

Woestijnen in Nederland

Ook in Nederland zijn stukjes woestijn te bewonderen. De stuifzandvlaktes op de Veluwe en elders in Nederland waren ooit een gevaar, maar worden steeds meer gewaardeerd. Eigenlijk zijn de duinen ook een stukje woestijn. Het is alleen jammer dat zij ons tegen het water moeten beschermen. En dat kan het best als ze stevig verankerd op hun plaats blijven liggen. Helmgras beneemt niet alleen het zicht, het zorgt er ook vaak voor dat de duinen niet eens mogen worden betreden.

Trouwen ten westen van Haarlem?

Fietsend van Haarlem naar Bloemendaal aan Zee, rijd je langs de zuidkant van de Kennemerduinen*. Het duingebied is hier vrij breed en bestaat voor een groot deel uit paraboolduinen. De paraboolduin met verreweg de mooiste naam is ‘De Bruid van Haarlem’. Niet zo genoemd omdat aankomende echtgenotes hier heengingen om hun aanstaanden stiekem in een duinpan te ontmoeten, maar vanwege het wilgenroosje**. Deze bloem kwam hier vroeger veel voor en als hij eind augustus was uitgebloeid, bleef het witte zaadpluis massaal achter. Door de wind meegenomen, bedekte het de duinen hier als het wit van een trouwjurk.

Duinen en zandstranden

Overal waar rivieren in zee uitkomen, wordt zand aangevoerd. Een kust met zandstranden  is het gevolg. Vaak met daar direct achter een zeereep bestaande uit duinen. Soms meer dan honderd meter hoog zoals bij Dune du Pilat in Zuid-Frankrijk, soms zo breed en tientallen kilometers lang zoals aan de Nederlandse kust. Golven en stroming zorgen ervoor dat het zand op het strand komt en de wind doet dan de rest. Soms een handje geholpen door de aanwezige planten die voor enige bescherming zorgen. Wat begint als een klein over het strand lopend heuveltje kan uitgroeien tot een duin van tientallen meters hoogte. Aan de vlakke loefzijde worden de zandkorrels aangevoerd om in de luwte van de steile lijzijde te blijven liggen. Laagje voor laagje groeit de duin niet alleen, maar beweegt hij zich ook met de wind mee. Want de erosie op de loefzijde wordt steeds gecompenseerd door de sedimentatie aan de lijzijde. Aan de kust van Nederland lopen de duinen daarom meestal van het zuidwesten naar het noordoosten.

Lange armen en een loopneus

De meest voorkomende vorm is de zogenaamde paraboolduin. Dit is een duin die van boven op een maansikkel lijkt waarbij de twee uiteinden, de armen steeds een beetje achterblijven ten opzichte van het hogere deel in het midden. Dit komt doordat de zand over een vochtige ondergrond waait. De laagste en dus natste zandkorrels waaien niet zo makkelijk weg en blijven dus achter. De hogere en drogere zandkorrels lopen voorop en vormen zo de neus van de parabool. Aan de loefzijde van de neus ontstaat zo de kenmerkende duinpan. Zeker als de wind niet uit het zuidwesten waait is het daar heerlijk toeven. Omdat de duinen cruciaal zijn voor de bescherming van Nederland zijn ze eeuwen geleden allemaal beplant met helmgras om verder ‘lopen’ tegen te gaan. Een lopende paraboolduin is een zeldzaamheid in Nederland.

De vrijheid tegemoet

Omdat de Kennemerduinen vrij breed zijn, heeft men het aangedurfd om de Bruid van Haarlem weer de vrije teugels te geven. Een paar jaar geleden zijn alle planten en wortels hier afgegraven zodat uiteindelijk alleen nog het makkelijk door de wind mee te nemen geelwitte duinzand overbleef. Staand op de Hazenberg hebben we niet alleen een prachtig uitzicht tot aan de Noordzee maar kunnen we ons ook een voorstelling maken hoe de Bruid van Haarlem weer aan de wandel gaat. Zeker als de zuidwestenwind ons in de rug blaast.

* Het verhaal gaat dat Henk Hofland van The Nits hier al wandelend inspiratie opdeed voor het lied ‘In The Dutch Mountains.’

** Na een bosbrand is het een van de eerste planten die weer terugkeert. Vandaar ook de Engelse naam Fireweed.

Panorama Mesdag – Hendrik Willem Mesdag (1881) Kunsttweet 19

Het Panoramaschilderij; Tussen foto en film.

“Hoe was Beelden aan Zee?”

“Wel mooi,” antwoordt puberdochter die de expressieklas volgt en vaker culturele uitstapjes heeft.

“Zijn jullie ook nog op het strand geweest?”

“Nee, we moesten namelijk naar nog een museum.”

“Oh, welk?” vraag ik blij verbaasd.

“Een of ander rond schilderij in een krakkemikkig gebouw.”

“Oh, Panorama Mesdag. Mooi he?”

“Jawel, maar ze moeten echt iets aan dat gebouw doen.”

Wie is er niet met een schoolreisje geweest; Panorama Mesdag . Zelfs mijn vrouw, die in Maastricht op school zat, maakte op deze manier kennis met dit bijzondere schilderij. Want bijzonder is het het. Hoewel het eerste panorama al ouder is, zou je in het fenomeen het antwoord kunnen zien van de schilderkunst op de fotografie. Waren schilderijen eerst voornamelijk afbeeldingen van de werkelijkheid. Met de komst van de fotografie zou dit nooit overtroffen kunnen worden. Maar wat de fotografie niet kon en de schilderkunst wel, was de werkelijkheid aanpassen en uitbreiden. Met het panorama kon als het ware verschillende werkelijkheden aan elkaar worden geplakt tot een enorm driedimensionaal beeld. Daarom werd dit fenomeen ook zo populair onder schilders van veldslagen. Waar we nu een anderhalf uur durende film van maken, schilderde men 150 jaar geleden een panorama. Het was dan ook de film die het panorama overbodig maakte. De schilderkunst zocht zijn weg toen in impressie en later abstractie.

Het Panorama Mesdag, genoemd naar zijn maker, is geen weergave van een veldslag, maar het alledaagse beeld van de Noordzeekust en het land daar vlak achter. Dit allemaal gezien vanaf de top van een duin, het Seinpostduin*. Dit was in de tijd, Mesdag voltooide het schilderij in 1881, het hoogste duin van Scheveningen. Mesdag schilderde ook daadwerkelijk vanaf dit duin, zodat we vandaag de dag, midden tussen de bebouwing, een beeld krijgen hoe het er hier 130 jaar geleden uitzag. We zien niet alleen de Noordzee met het strand en alles wat zich daar op dat strand afspeelt. We zien ook de duinen met daarachter Scheveningen en Den Haag.

Mesdag heeft het Panorama niet helemaal alleen geschilderd. Hij is daarbij geholpen door enkele collega-schilders. Zijn vriend George Hendrik Breitner schilderde de cavalerie die op het strand aan het oefenen is. Achter een hek gadegeslagen door moeder en kind, geschilderd door Bernard Blommers. Een andere vriend, Théophile de Bock, hield zich voornamelijk bezig met de lucht en de duinen. Ook zijn vrouw, Sientje Mesdag-van Houten** hielp hem mee. Zo schilderde zij samen met Breitner het dorp Scheveningen. Mesdag hield zich vooral bezig met datgene waar hij bekend om stond, het schilderen van de zee, het strand en de boten die daar liggen.

Er is begonnen met een grondige restauratie van het gebouw waar het Panorama Mesdag hangt. De zogenaamde rotonde waarin het doek hangt is opnieuw gestut. Het doek is helemaal opnieuw opgehangen en nu wordt er aan het museum zelf gewerkt. Het wordt uitgebreid en gemoderniseerd zodat er over een paar jaar van het krakkemikkige gebouw niets meer te zien is.

*Jarenlang stond er een hotel-restaurant. In 1982 werd hier een appartementencomplex op gebouwd.

** Haar broer was minister Samuel van Houten, die bekend werd door zijn kinderwetje uit 1874.

Strandschoenen

Het begon met een artikel in de krant toen hij een weekje op winters Vlieland verbleef. Die krant las hij thuis nooit, maar verslaafd aan nieuws kocht hij op vakantie alles wat die verslaving kon bevredigen. Goed, er zijn grenzen, maar deze krant bevond zich aan de goede kant van die grens. Het artikel ging over een Deens onderzoek naar aangespoelde schoenen. Volgens de onderzoekers spoelden aan de Noordzeekust van Engeland en Schotland meer rechterschoenen aan en meer linkerschoenen aan die van Nederland, Duitsland en Denemarken. De vorm van de schoenen zou hier bepalend zijn voor de strandrichting van het schoeisel.

Hij begon die dag, ondanks een striemende regen met flarden natte sneeuw, te zoeken naar schoenen op het Vlielandse strand. Hij vond er die dag vijf, vier linker en een rechter. Twee gymschoenen waarvan een met de veter er nog in, een instapper, een herenschoen en een slipper. Van zijn toenmalige vriendin mocht hij ze niet meenemen. “Maak er maar foto’s van” zei ze gedecideerd. Aan het eind van die vakantie had hij tweeëndertig foto’s gemaakt. En het leek inderdaad zo dat de Deense theorie klopte. Links was in de meerderheid.

Maar hij nam geen genoegen met de vondsten van één week op één eiland. ‘Misschien lagen de rechterschoenen wel op Terschelling’, dacht hij. Hij besloot die zomer dan ook een strandvakantie te gaan houden. Eerst een week in een huisje in Bergen aan Zee, daarna oversteken voor veertien dagen Theddlethorpe St. Helen, iets ten zuiden van Hull. Daar besloot hij zijn relatie op het spel te zetten en te stoppen met fotograferen. Hij wilde het bewijsmateriaal voor zijn onderzoek mee naar huis nemen. Dan wist hij zeker dat hij nooit twee keer dezelfde schoen zou vinden. Toen hij na de vakantie dan ook alleen thuiskwam had hij eenenzeventig schoenen bij zich. Voor zijn onderzoek bleek fotograferen toch wel erg handig en zo kwam het dat hij naast de schoenen ook foto’s van elk exemplaar had. Op de achterkant van de foto’s schreef hij niet alleen de GPS-coördinaten maar ook iets over zijn gevoel bij die schoen. Wie zou die schoen gedragen hebben? Waar is die schoen te water geraakt? Waar is die andere schoen gebleven? Strandschoen en foto belandden daarna in de boekenkast op zijn werkkamer.

Twee jaar na het bewuste artikel ontmoette hij aan de westkust van Jutland, op het strand van Agger Tange zijn huidige vriendin. Hij had daar een prachtige rode vrouwenschoen gevonden. Op het moment dat hij die stond te fotograferen hoorde hij iemand achter zich iets in het Deens tegen hem zeggen.

“Sorry?” was zijn Engelse antwoord.

“What are you doing with my shoe?” vroeg de vrouw een beetje bozig.

In zijn steenkolenengels legde hij uit waar hij al twee jaar mee bezig was. Toen zij daarop de andere rode schoen tevoorschijn haalde was hij ervan overtuigd dat dit geen strandschoenen waren.

Die avond vonden zij in de ondergaande zon op het strand bij Nørre Vorupør

hun eerste gezamenlijke schoen. Een rechter nog wel. Om dat te vieren gingen zij mosselen eten in een restaurant met uitzicht op zee. De placemats hier waren bedrukt met oude krantenartikelen.

Zijn aandacht werd getrokken door een foto van vijf paar schoenen met daarboven het woord ‘Aprilsnar’.

“Wat betekent dat?” vroeg hij in het Engels aan zijn nieuwe liefde.

“Dat is DE één-Aprilgrap van de laatste jaren.”

“Hoezo? Vertel!”

“In de Berlingske Tidende stond op maandag 25 maart van dat jaar dat de krant die zondag daarop deze schoenen voor de kust van Jutland in zee zou gooien. Wie het eerst een compleet paar op de redactie af zou leveren kreeg een ingelijste foto van de Deense nieuwsfotograaf Søren Bidstrup.”

“Trapte men daar in dan?” vroeg hij verbaasd.

“Half Denemarken liep die zondag langs de westkust van Jutland. Het verhaal gaat dat een paar wetenschappers van de Universiteit van Esbjerg naar aanleiding van de vele andere schoenen die zij vonden, een onderzoek naar linker- en rechterschoenen langs de Noordzeekust heeft gedaan.”

“Wat een grap!”

Dit verhaal heb ik vorig jaar geschreven n.a.v. een oproep in NRC Next: “Verzin een verhaal bij de foto.”